Даследуючы жыццё і дзейнасць вядомага марскога капітана Караля Альгерда Борхардта (1905-1986), у сваім пошуку выйшаў на яго айчыма Вітольда Чыжа. Адкрывалася новая цікавая краязнаўчая тэма, якую нельга было пакінуць без увагі. Звязаны многімі фактамі сваёй біяграфіі з Ашмянскім краем, ён пакінуў на пачатку мінулага стагоддзя значны след у беларускім руху, а пасля Першай сусветнай вайны сваёй гаспадарчай дзейнасцю спрыяў развіццю Вільні.
Нарадзіўся Вітольд Чыж 15 жніўня 1884 года ў шляхецкай сям’і ўладальнікаў фальварка Антонішкі Ашмянскага павета. На тэрыторыі павета на той час існавалі два населеныя пункты з такой назвай, каля Клявіцы і Стымоняў. Але толькі каля Стымоняў у Куцавіцкай вясковай акрузе паселішча вызначалася як фальварак. Недалёка ад яго знаходзіліся Багушэвічавы Кушляны. Мясцовы люд быў добра знаёмы з творчасцю пісьменніка. Адсюль прагледжваецца і цікавасць да беларускага слова і самаго В.Чыжа.
Пасля вучобы ў Ашмянскім павятовым вучылішчы і Варшаўскай гімназіі ён у 1905 годзе актыўна вядзе агітацыю супраць царызму. Яго тады можна было ўбачыць у Ашмянах і Жупранах, на станцыі Солы і ў маёнтку Навасёлкі. Як узгадваў адзін з тагачасных беларускіх дзеячаў, “у Ашмянскім павеце гудзела ад беларускіх рэвалюцыянераў Аляксандра Барановіча і Чыжа”. Напрыканцы 1905 года Вітольд быў арыштаваны і аддадзены пад суд. І хаця ў абвінаваўчым акце, які быў састаўлены 17 красавіка 1906 года, адзначалася: “Вітольд Чыж вінаватым сябе не прызнае, паясняючы, што ў час друкавання Высачайшага Маніфеста ад 17 кастрычніка 1905 года ён яшчэ не ўваходзіў ні ў адну палітычную партыю… Будучы ворагам усялякага насілля і крыві, ён, маўляў, не толькі не падбухторваў да беспарадкаў, але, наадварот, імкнуўся ад падобнага стрымаць”. Але ўсё ж шляхціц Вітольд Станіслававіч Чыж быў абвінавачаны ў спробе звяржэння існуючага ў Расіі грамадскага ладу, правёў год у турме, пасля чаго з’ехаў у Львоў і паступіў у мясцовы палітэхнічны інстытут.
Захварэўшы на сухоты, лячыўся ў Закапанэ, дзе якраз лячылася беларуская паэтэса і грамадская дзеячка Алаіза Пашкевіч (Цётка). Не дзіўна, што Цётка ў той час сябравала з гэтым студэнтам Львоўскай палітэхнікі. На аснове жыцця і творчасці славутай паэткі з-пад пяра пісьменніцы Валянціны Коўтун у 1988 годзе выйшаў раман “Крыж міласэрнасці”. На старонках вострасюжэтнай кнігі ажывае шмат знакамітых людзей пераломнай эпохі, у тым ліку і Вітак Чыж.
Пасля заканчэння будаўнічага факультэта Львоўскага палітэхнічнага інстытута і атрымання дыплома інжынера В.Чыж нядоўга працуе на будаўніцтве электрастанцыі ў Варонежы, а потым прыязджае ў Вільню. Амаль адразу, па даручэнні рэдакцыі “Нашай нівы”, ён ад’язджае ў Кіеў, каб весці беларускі аддзел у польскамоўным часопісе ўкраінскага дзеяча Ліпінскага “Пшэглёнд краёвы”. Пасля закрыцця часопіса на пачатку 1910 года Чыж зноў вяртаецца ў Вільню і актыўна супрацоўнічае з “Нашай нівай”. Добра вядомы ў беларускіх колах пад псеўданімамі Альгерд Бульба, Чыж-Гідальга, Чыжык Ашмянскі, быў ён “літаратарам шырокага дыяпазону” — крытыкам, празаікам, аўтарам шматлікіх артыкулаў і рэцэнзій на тэмы літаратуры, музыкі і тэатра. Гэта ён пераклаў на беларускую мову ў пачатку стагоддзя папулярныя апавяданні М.Ляскова, Р.Данілеўскага, Л.Андрэева, І.Гарбунова-Пасадава. У 1911 годзе падрыхтаваў і выдаў у Вільні брашуру “Колькі слоў аб дзявочай вопратцы ў Беларусі”, якая была станоўча ацэнена Вацлавам Ластоўскім.
Альгерд Бульба быў аўтарам першай рэцэнзіі на другі зборнік паэзіі Я. Купалы «Гусьляр».
Рэцэнзент выказаў глыбока аптымістычную веру ў вялікую будучыню Купалы як нацыянальнага паэта, адзначыўшы: “Ва ўласных самабытных творах Купала не мае роўных сабе… Веру, што далейшай самабытнай творчай працай Янка Купала зойме ў нас адно з першых месц”.
Працуючы ў Віленскім сельскагаспадарчым таварыстве, браў чынны ўдзел у рабоце арганізацыйнага камітэта і ў працы Першай краёвай выставы дробнага промыслу і народнага мастацтва Літвы і Беларусі, якая распачала сваю дзейнасць 1(14) верасня 1913 года ў Вільні. Сярод розных цікавасцей на выставе экспанаваліся спробы прыстасавання народных мастацкіх вырабаў для гарадскога быту. Выразным прыкладам гэтага былі альбомы з пераплётамі з самаробных вясковых тканін і занавескі на дзверы, прыбраныя арнаментаванымі паяскамі, якія выканаў Ян Еленскі. Вітольд Чыж змяніў сваё прозвішча на Я.Еленскі пасля ўцёкаў у 1906 годзе з вязніцы ў Ашмянах да Львова і канфіскацыі маёнтка Антонішкі. Верагодна, што такія экспанаты магла стварыць яго жонка Марына Борхардт-Чыж, якая раней працавала ў адным з магазінаў мод Парыжа і была добра знаёма з новымі мастацкімі тэндэнцыямі ў Еўропе.
Прыкладна ў гэты час В.Чыж паступова аддаляецца ад “Нашай нівы”, адыходзіць ад беларускага руху. У час Першай сусветнай вайны быў арыштаваны нямецкімі акупацыйнымі ўладамі і вывезены ў лагер у Германію. Пасля вайны займаў розныя пасады ў адміністрацыі Вільні, з 1927-га па 1934 год з’яўляўся віцэ-прэзідэнтам горада. Што цікава, калекцыя Віленскага мастацкага музея пачыналася з працы таленавітага заходнебеларускага мастака Кузьмы Чурылы “Партрэт віцэ-бурмістра Вільні Вітольда Чыжа”.
У міжваенны час у радзінных жончыных Журавах адбудоўваецца шыкоўны двухпавярховы сядзібны дом, які спраектаваў сябар В.Чыжа. Каля сядзібы высаджваецца вялікі сад, закладваецца маляўнічая алея да ўваходу ў сядзібу.
Трагічнай старонкай у біяграфіі Чыжа запісаны гады Другой сусветнай вайны. У чэрвені 1941 года разам з іншымі арыштаванымі віленскімі грамадска-культурнымі дзеячамі яго вывезлі ў лагер Рашоты ў Краснаярскі край. Потым В.Чыж з польскім войскам праз Ірак, Паўднёвую Афрыку трапляе ў Англію. У пасляваенны час вярнуўся ў Польшчу, жыў ва Уроцлаве, дзе і памёр 15 жніўня 1952 года.
Якія матэрыяльныя сведкі сёння захоўваюць памяць пра ўзгаданую асобу? Паселішча з назвай Антонішкі перастала існаваць у другой палове 20 стагоддзя, і толькі купка старых дрэў нагадвае пра былое жытло. Некалькі год таму, пасля закрыцця базавай школы, знікла сядзіба ў Журавах. У наш час толькі зарослая жураўская алея ў тым месцы, яшчэ па былой традыцыі ў старажылаў, захоўвае назву “Чыжовая дарога”. Па ініцыятыве віцэ-прэзідэнта Вільні Вітольда Чыжа з 1932 года ў Старым горадзе паступова вуліцы пачалі брукавацца клінкернай цэглай. Гэта высокатрывалая цёмна-чырвоная цэгла стварае адметны каларыт віленскіх вуліц, прыцягвае ўвагу неабыякавых да свайго мінулага людзей. Для ашмянцаў гэты клінкер цікавы тым, што нагадвае яшчэ пра адзін след нашага земляка.
Уладзімір ПРЫХАЧ.
Дзякуй аўтару за добры артыкул пра цікавага чалавека