Усмешка, што ледзь кранае вусны…

…Яго не­вы­со­кая по­стаць заў­сё­ды кі­да­ла­ся ў во­чы і вы­бі­ва­ла­ся з паў­ся­дзён­на­га вы­гля­ду жы­ха­роў га­рад­ка. Бе­лая ка­шу­ля, галь­штук, кры­ху ста­ра­мод­ны, але до­сыць эле­гант­ны плашч. І ня­змен­ная ўсмеш­ка, якая ледзь кра­нае вус­ны…

Ка­лі па­ча­ла зай­мац­ца му­зы­кай — мне бы­ло га­доў сем, — Ула­дзі­мір Ва­сіль­е­віч Ка­ра­сёў акам­па­ні­ра­ваў нам пад­час тан­цаў. Час­та за­хо­дзіў на ўрок, слу­хаў маю іг­ру на ба­я­не, да­ваў па­ра­ды. Я амаль ні­чо­га не ве­да­ла пра яго, хто ён, ад­куль, але яго ўсмеш­ка заў­сё­ды вы­пра­мень­ва­ла та­кую не­звы­чай­ную цеп­лы­ню, што по­бач з гэ­тым ча­ла­ве­кам я ад­чу­ва­ла ся­бе ўтуль­на і спа­кой­на.

Гле­дзя­чы на яго, заў­сё­ды зда­ва­ла­ся, што пе­рад та­бой ча­ла­век са шчас­лі­вым лё­сам. «З пес­няй па жыц­ці!..» І вось мне вы­па­ла маг­чы­масць з ім па­гу­та­рыць… Мой дык­та­фон убі­раў у ся­бе сло­вы, за які­мі ста­я­лі ня­прос­тыя дзесяці­год­дзі ча­ла­ве­ча­га жыц­ця.

— На­ра­дзіў­ся я не­да­лё­ка ад Бран­ска, у вёс­цы Жу­ле­ні­чы. Гэ­та бы­ла вель­мі вя­лі­кая вёс­ка, бо да вай­ны там зна­хо­дзі­ла­ся на­ват чы­гу­нач­ная стан­цыя. Мне бы­ло га­доў шэсць, але я ўжо мог бег­ла чы­таць га­зе­ту. Ні­хто гэ­та­му не ве­рыў. Та­му ма­ці, ка­лі іш­ла ў кал­гас на пра­цу, бра­ла мя­не і ка­ва­лак га­зе­ты, якую маг­ла знай­сці. А ка­лі хто су­мня­ваў­ся ў ма­іх пос­пе­хах, яна да­ста­ва­ла гэ­ты ка­ва­лак і я чы­таў.

Скон­чыць я па­спеў толь­кі пер­шы клас. Уво­сень со­рак пер­ша­га Бранск аку­пі­ра­ва­лі нем­цы. Сям’я на­ша бы­ла вель­мі бед­ная. Шас­цё­ра дзя­цей. Ма­лод­шая сяст­ра на­ра­дзі­ла­ся 20 чэр­ве­ня 1941 го­да. Пад но­вы 1942 год бой па­між нем­ца­мі і пар­ты­за­на­мі раз­га­рэў­ся прос­та па­ся­род вёс­кі. Пар­ты­за­ны спа­лі­лі ня­мец­кую ма­шы­ну. Праз не­ка­то­ры час кар­ны атрад спа­ліў усю вёс­ку. Ад­бы­ло­ся гэ­та, па сло­вах ма­ці, як­раз на Ва­дох­ры­шча. Ма­ма з не­маў­ля­та­мі за­ста­ла­ся без жыт­ла і вы­ра­шы­ла звяр­нуц­ца да да­лё­кай рад­ні. Сем кі­ла­мет­раў да той вёс­кі мы змаг­лі прай­сці толь­кі за два дні, бо ста­я­лі са­ра­ка­гра­дус­ныя ма­ра­зы, сне­гу на­мя­ло па ка­ле­на, а два­іх ма­лод­шых дзя­цей ма­ма нес­ла на ру­ках, мя­не ж цяг­ну­ла на сан­ках. Вось так, спы­ніў­шы­ся пе­ра­на­ча­ваць у лес­ні­ка, мы і адо­ле­лі гэ­ты шлях. Зра­зу­ме­ла, што доў­га гас­ця­ваць у ро­дзі­чаў нам, се­мя­рым, не бы­ло як. Да­нес­лі­ся чут­кі, што ў на­шай вёс­цы пас­ля на­лё­ту кар­ні­каў аца­ле­лі дзве ха­ты, у тым лі­ку ха­та ма­ёй ба­бу­лі. Мы вяр­ну­лі­ся ту­ды, хоць жыць там бы­ло вель­мі не­бяс­печ­на: ха­та бы­ла за дзвес­це мет­раў ад чы­гун­кі, і фа­шыс­ты па­тру­ля­ва­лі гэ­тую мяс­цо­васць. Ка­лі за­ўва­жа­лі жы­ха­роў у та­кіх ха­тах, усіх рас­стрэль­ва­лі. Мы кож­ны дзень ча­ка­лі смер­ці.

Урэш­це тра­пі­лі мы да да­лё­кіх сва­я­коў у Ка­луж­скую воб­ласць. Па­ся­лі­лі­ся ў па­мяш­кан­ні вяс­ко­вай лаз­ні. Бы­ло так го­лад­на і цяж­ка, што да­во­дзі­ла­ся пра­сіць мі­лас­ці­ну, хо­дзя­чы па вёс­ках. Хто буль­бы дасць, хто яшчэ што… Пад вяс­ну з гні­лой буль­бы пяк­лі блі­ны. Вы­жы­лі…

Па­мя­таю, ле­там 1943 го­да нем­цы гна­лі нас па эта­пе 50 кі­ла­мет­раў за Бранск, для ад­праў­кі ў канц­ла­гер. Мы ты­дзень ча­ка­лі эша­ло­на. Ма­ці вы­ка­па­ла ямі­ну, вы­сла­ла са­ло­май. У ёй мы і на­ча­ва­лі. Быў мо­мант, які я ні­ко­лі не за­бу­ду. Пад­час нач­ной бам­бёж­кі ма­ці па­кла­ла нас у гэ­тую яму, ні­бы снап­кі, а са­ма лег­ла звер­ху са сло­ва­мі: «Ка­лі па­мі­раць, дык усім ра­зам, каб вам по­тым не па­ку­та­ваць». Вы­жы­лі…

Ка­лі нас ужо вез­лі ў эша­ло­не, у Ор­шы я, бе­га­ю­чы па ва­ду, ледзь не ад­стаў ад цяг­ні­ка. Мя­не пад­са­дзі­лі ў апош­ні ва­гон. Па­куль я даб­ра­ўся да сва­іх, ма­ці ўся спла­ка­ла­ся, ду­ма­ю­чы, што я згу­біў­ся на­заў­сё­ды.

Згру­зі­лі нас на стан­цыі Ляс­ной. Із­ноў кі­ла­мет­раў пят­нац­цаць іш­лі пе­хам. Ка­лі пры­бы­лі ў канц­ла­гер №??337 (толь­кі ня­даў­на да­ве­даў­ся яго ну­мар), нас усіх за­ста­ві­лі вы­мыц­ца і зма­зац­ца ней­кім дэз­ын­фек­цый­ным срод­кам. І муж­чын, і жан­чын ра­зам — на гэ­та ні­хто не зва­жаў. Сяст­ру нем­цы ледзь не за­бі­лі да смер­ці за тое, што яна быц­цам бы за­мно­га ўзя­ла для ся­бе ва­ды. Ада­бра­лі зда­ро­вых пад­лет­каў і ма­ла­дых лю­дзей для ад­праў­кі на ра­бо­ты ў Гер­ма­нію. Нас не кра­ну­лі, бо ўсе мы бы­лі ма­лыя па ўзрос­це, а ста­рэй­шы мой брат пас­ля пе­ра­не­се­най у дзя­цін­стве шкар­ля­ты­ны быў глу­хі.

Ня­гле­дзя­чы на ўсе цяж­кас­ці, нам па­шчас­ці­ла збег­чы. Ва­ду ў ла­гер ва­зі­лі вяз­ні: ча­ла­век со­рак упра­га­лі­ся ў цыс­тэр­ну (вя­ліз­ную боч­ку на ка­лё­сах) і са­ма­ту­гам еха­лі да ра­кі. Там ва­ду за­лі­ва­лі, по­тым вез­лі ў ла­гер, дзе ня­мец­кі на­гляд­чык кож­на­му ад­пус­каў з кра­на ў вяд­ро. Ка­лі ха­дзі­лі па ва­ду, то мож­на бы­ло не ўсім ра­зам, а па ад­ным збе­гаць у вёс­ку, раз­жыц­ца ежай. Гэ­тую сі­ту­а­цыю вы­ка­рыс­та­ла на­ша ма­ці, да­мо­віў­шы­ся з ту­тэй­шым се­ля­ні­нам, каб даў нам, дзе­цям, ка­рот­ка­ча­со­вы пры­ту­лак. Вось ча­му я ніз­ка схі­ляю га­ла­ву пе­рад бе­ла­рус­кі­мі людзь­мі! Гэ­ты ча­ла­век нас за­браў. І пры­вёз у сваю хат­ку. У яго са­мо­га чац­вё­ра дзя­цей бы­ло. Мес­ца ма­ла, на ноч кла­лі­ся спаць на пад­ло­зе, па­слаў­шы сна­пы са­ло­мы. Вы­жы­лі…

Ма­ці па­ра­і­лі пе­ра­брац­ца ў пар­ты­зан­скую зо­ну. Гэ­та мяс­цо­васць па­між Лю­бей­ка­мі, Ра­га­ча­мі, Вост­ра­вам. Мы пе­ра­ся­лі­лі­ся. Там ад­на спа­гад­лі­вая гас­па­ды­ня з траімі дзець­мі за­бра­ла нас да ся­бе. Нем­цы ту­ды не іш­лі: па-пер­шае, пар­ты­зан­ская зо­на; па-дру­гое, не­пра­ход­ныя ба­ло­ты. Я час­та бы­ваў там, дзе ква­та­ра­ва­лі пар­ты­за­ны. Яны не ад­маў­ля­лі мне ў па­час­тун­ку. Я ве­даў шмат пе­сень і час­ту­шак, спя­ваў ім. Адзін раз пры­ехаў ка­ман­дзір ла­ге­ра стар­шы лей­тэ­нант Ле­а­нід Аляк­санд­ра­віч Ба­ла­ба з ра­дыст­кай і фель­ча­рам і пас­ля ма­ёй «мас­тац­кай са­ма­дзей­нас­ці» пра­па­на­ваў ма­ці ад­даць мя­не ў пар­ты­зан­скі ла­гер. Ма­ці зга­дзі­ла­ся, бо мы шу­ка­лі лю­бую маг­чы­масць вы­жыць. Мне ў ла­ге­ры па­шы­лі бо­ты, шта­ны га­лі­фэ, фрэнч і вы­да­лі ра­кет­ні­цу без па­тро­наў: ві­даць, ра­зу­ме­лі, што дзі­ця­ці (мне бы­ло ня­поў­ных дзе­вяць га­доў) трэ­ба даць на­гу­ляц­ца з гэ­тай «цац­кай». Праз не­ка­то­ры час я атры­маў ба­я­вы піс­та­лет з поў­ным за­ра­дам і за­па­сам ба­я­вых па­тро­наў — бель­гій­скі браў­нінг. Акра­мя лаз­ні, больш ні­дзе нель­га бы­ло па­кі­даць аса­біс­тую зброю.

Наш атрад на­сіў імя Ба­ці­на. Ра­цыя бы­ла толь­кі ў нас, та­му ра­дыс­ты з су­сед­ніх атра­даў пры­яз­джа­лі час­та. Асаб­лі­ва я за­пом­ніў ра­дыс­та Юру, які вель­мі доб­ра спя­ваў і іг­раў на гі­та­ры. Свое­асаб­лі­вы­мі свя­та­мі ў ле­се бы­лі дні лаз­ні. Па­мя­таю, без пе­ра­больш­ван­ня, цэ­лую га­ру плас­ці­нак: рус­кія, поль­скія, бе­ла­рус­кіх — менш. І з та­го ча­су больш за ўсё за­пом­ніў­ся ра­манс «Нищая». Гэ­та по­тым я да­ве­даў­ся пра яго аў­та­раў, кам­па­зі­та­ра, а яшчэ паз­ней у мя­не ўзнік­ла ад­чу­ван­не, што гэ­ты ра­манс ней­кім дзіў­ным, не­ве­ра­год­ным чы­нам да­ты­чыц­ца ма­ёй ма­ці… Па­мя­ці ма­ёй ма­ці. Та­ды ён мне прос­та спа­да­баў­ся і за­пом­ніў­ся на­заў­сё­ды.

Ка­лі вы­зва­лі­лі Мінск і Ба­ра­на­віц­кую воб­ласць, мя­не вы­клі­каў ка­ман­дзір і ска­заў: «Ва­ло­дзя, мы атры­ма­лі за­гад да­лу­чац­ца да рэ­гу­ляр­най ар­міі, та­му мы ця­бе за­вя­зём раз­ві­тац­ца з ма­ці. Толь­кі ты па­кінь сваю зброю». Гэ­та бы­ла хіт­расць: ка­ман­дзір доб­ра ра­зу­меў, што па сва­ёй во­лі па­кі­нуць атрад я ад­моў­лю­ся. А браць у пек­ла на­ступ­лен­ня і жорст­кіх ба­ёў дзе­вя­ці­га­до­вае хлап­ча­ня ім не да­зва­ля­ла сум­лен­не. Па­куль я раз­маў­ляў з ма­ці, мае пра­ва­жа­тыя з’е­ха­лі ў атрад. Вы­жыў…

На вы­зва­ле­най тэ­ры­то­рыі Ба­ра­на­віц­кай воб­лас­ці бы­ло шмат пры­ват­ных гас­па­да­рак. Ма­ці ўсіх ма­іх бра­тоў улад­ка­ва­ла па­сту­ха­мі, сяс­цёр — ка­го нянь­кай, ка­го пры­слу­гай. Па­сту­хом я пра­ца­ваў пяць га­доў. Пла­ці­лі жы­там. Яго мы ма­ло­лі жор­на­мі. Вы­жы­ва­лі…

Лі­та­раль­на пас­ля вай­ны знай­шоў нас баць­ка, удзель­нік ба­ёў на Кур­скай ду­зе. Ён быў моц­на ска­ле­ча­ны, праз не­ка­то­ры час у шпі­та­лі і па­мёр. У 1947 го­дзе мы з бра­там улад­ка­ва­лі­ся ў май­стэр­ню па па­шы­ве і ра­мон­це абут­ку. Кар­мі­лі бо­ха­нам хле­ба на два­іх, ас­тат­няе — соль і ва­да. Лус­та з сол­лю ра­ні­цай, лус­та ўдзень і ўве­чар. Так і жы­лі. Ка­лі ў 1948 го­дзе ад­мя­ні­лі карт­ка­вую сіс­тэ­му, хлеб ста­ла маг­чы­мым на­бы­ваць у ма­га­зі­не, але ўста­ваць у чар­гу, каб ку­піць ліш­ні бо­хан, пры­хо­дзі­ла­ся а чац­вёр­тай га­дзі­не ра­ні­цы. Із­ноў вы­жы­ва­лі…

Не­ўза­ба­ве на­ша сям’я пе­ра­еха­ла ў вёс­ку Су­бот­ні­кі Іў­еўска­га ра­ё­на, але пра­цяг­ваць ву­чо­бу пас­ля дзе­вя­ці­га­до­ва­га пе­ра­пын­ку я маг­чы­мас­ці не меў, бо не бы­ло за што. Я пра­ца­ваў ку­хон­ным ра­бо­чым, за­тым вуч­нем ку­ха­ра ў са­на­тор­ным шпі­та­лі для ін­ва­лі­даў вай­ны. За­ра­біў­шы на адзен­не і кні­гі, у 1949 го­дзе пра­цяг­нуў сваю аду­ка­цыю. Пе­ра­рост­кам пай­шоў у чац­вёр­ты клас. Толь­кі двац­цаць дзён я пра­быў там, і мя­не пе­ра­вя­лі ў пя­ты, бо я вель­мі доб­ра спраў­ляў­ся з ву­чо­бай.

Ад­ной­чы ў дождж спат­каў на ву­лі­цы ды­рэк­та­ра ра­ён­на­га До­ма куль­ту­ры Мі­ка­лая Ле­ме­ша­ва. З акар­дэ­о­нам. «Па­куль да­ха­ты да­ня­су, зу­сім раз­мок­не,» — па­скар­дзіў­ся той. Я пра­па­на­ваў па­кі­нуць ін­стру­мент у на­шай ха­це, бо яна бы­ла не­да­лё­ка ад клу­ба. За ноч я вы­ву­чыў­ся іг­раць вальс «Ду­най­скія хва­лі». Ка­лі на­заўт­ра ды­рэк­тар прый­шоў за­бі­раць акар­дэ­он, я зай­граў. Ура­жа­ны ма­ім пос­пе­хам, ды­рэк­тар па­кі­нуў мне ін­стру­мент, і праз ме­сяц я пе­ра­ўзы­шоў усіх мяс­цо­вых гар­ма­ніс­таў. Я на­вед­ваў сё­мы клас, а ве­ча­ра­мі пра­ца­ваў у Доме куль­ту­ры. Так па­ча­ла­ся мая пра­фе­сій­ная му­зыч­ная дзей­насць.

…Пас­ля дэ­ма­бі­лі­за­цыі ўлад­ка­ваў­ся ды­рэк­та­рам До­ма куль­ту­ры ў Іўі. Пра­ца­ваць пры­хо­дзі­ла­ся ве­ча­ра­мі, рэ­пе­ты­цыі па­чы­на­лі­ся а дзя­вя­тай га­дзі­не. Цяж­кас­ці бы­лі з жыл­лём. А ў Ашмя­нах пра­па­ноў­ва­ла­ся та­кая ж ра­бо­та і абя­ца­лі жыл­лё.

З ця­гам ча­су мне пра­па­на­ва­лі ства­рыць ан­самбль пес­ні і тан­ца, а гэ­та ўво­гу­ле ка­ла­саль­ная ра­бо­та: аба­вяз­ко­ва хор, ар­кестр, ха­рэа­гра­фія, са­ліс­ты… За­тое, ка­лі аба­ра­ні­лі­ся, у склад ра­бот­ні­каў ра­ён­на­га До­ма куль­ту­ры бы­лі ўве­дзе­ны ча­ты­ры штат­ныя адзін­кі. Мі­ніс­тэр­ствам куль­ту­ры мне бы­ло да­дзе­на зван­не «Ды­ры­жор пер­шай ка­тэ­го­рыі». Бы­лі за­цвер­джа­ны стаў­кі хар­май­ст­ра, ба­лет­мей­ст­ра і ба­я­ніс­та.

Асоб­ная ста­рон­ка ма­ёй бія­гра­фіі — на­род­ны тэ­атр. На той час кі­ра­ваў ім Арсенцій Якаў­ле­віч Фа­мін, ад­да­ны сва­ёй спра­ве ча­ла­век. Так ста­ла­ся, што за­бра­лі ў ар­мію ад­на­го з ар­тыс­таў лі­та­раль­на пе­рад кон­кур­сам тэ­ат­раль­ных ка­лек­ты­ваў, і мне пра­па­на­ва­лі яго за­мя­ніць. За ты­дзень я вы­ву­чыў усю ро­лю і па­трэб­ныя рэп­лі­кі ін­шых ге­ро­яў. Спра­віў­ся. І вось но­вая за­да­ча: вы­клі­ка­юць на рэс­пуб­лі­кан­скі агляд. На сцэ­не я так раз­гу­біў­ся… Іг­раў як у сне, ба­яў­ся да за­лы па­вяр­нуць га­ла­ву. І, на­су­пе­рак ча­кан­ню, атры­маў па­хва­лу ад са­мо­га стар­шы­ні жу­ры, які ад­зна­чыў маю на­ту­раль­ную іг­ру… Ка­лек­тыў атры­маў зван­не на­род­на­га, пас­ля ча­го бы­лі ўве­дзе­ны штат­ныя адзін­кі рэ­жы­сё­ра тэ­ат­ра і за­гад­чы­ка па­ста­но­вач­най част­кі.

Апош­няе дзе­ся­ці­год­дзе перад пен­сіяй, з 1983 го­да, я су­пра­цоў­ні­чаў з му­зыч­ны­мі ка­лек­ты­ва­мі пер­шай шко­лы. Пас­ля вы­ха­ду на пен­сію, хут­ка ўжо двац­цаць га­доў, пра­цую ў шко­ле-ін­тэр­на­це, з’яў­ля­ю­ся акам­па­ні­я­та­рам узор­на­га дзі­ця­ча­га хо­ру «Пра­лес­кі». Мне час­та да­во­дзіц­ца вы­яз­джаць на роз­ныя ім­прэ­зы, кон­кур­сы. З хо­рам вы­сту­па­лі на­ват на сцэ­не Па­ла­ца Рэс­пуб­лі­кі.

Мне ўжо во­сем­дзе­сят га­доў. Лёс цяж­кі вы­паў, на­ват тра­гіч­ны. І без жыл­ля за­ста­лі­ся, і жыц­ця ледзь­ве не па­зба­ві­лі­ся. Су­стра­ка­ю­чы­ся з сёст­ра­мі, заў­сё­ды пы­та­ем ад­но ад­на­го: «Як мы вы­жы­лі?» Ні дзя­цін­ства, па сут­нас­ці, не бы­ло, ні юнац­тва… Ця­пер ду­ма­ец­ца: бы­ло столь­кі мо­ман­таў, ка­лі я мог за­гі­нуць, згу­біц­ца ў гэ­тым ві­ры жыц­ця, але вы­жы­ваў. Дзе­ля пра­цы, у якой прай­шлі ўсе гэ­тыя га­ды, дзе­ля сям’і, на­ват дзе­ля пар­тыі… У па­чат­ку дзе­вя­нос­тых мне бы­лі вер­ну­ты на ру­кі ўсе да­ку­мен­ты, звя­за­ныя з пар­тый­най дзей­нас­цю. Я ўсё за­хоў­ваю, бо мя­не не ву­чы­лі дрэн­на­му — ву­чы­лі быць сум­лен­ны­м, шчы­ра пра­ца­ваць. Так і ра­біў усё жыц­цё.

Запісала Вік­то­рыя ПРЫ­ГОДС­КАЯ, студэнтка журналістыкі БДУ.