Збіраючы матэрыял пра вядомага марскога афіцэра і суднабудаўнічага інжынера Ксаверыя Станіслава Чарніцкага, прыемна было даведацца, што ў яго гонар названы ў 2001 годзе сучасны польскі ваенна-транспартны карабль “Контр-адмірал Ксаверы Чарніцкі”. (“Ашмянскі веснік”, №3 ад 11 студзеня 2012 года) Аднак гэта не адзіны знакаміты марскі дзеяч і наш зямляк, прозвішча якога ўганаравана ў назве судна.
З 2011 года на марскіх прасторах свету можна сустрэць трохмачтавую шхуну, на борце якой красуецца надпіс “Капітан Борхардт”. Імя капітана марскога флоту, выкладчыка польскіх марскіх школ і вучылішчаў, аўтара падручнікаў па мараходству, сябра Саюза літаратараў Польшчы і пісьменніка-марыніста, кавалера шматлікіх дзяржаўных узнагарод Караля Борхардта варта і нашай удзячнай памяці.
Нарадзіўся Караль Альгерд Борхардт у Маскве 25 сакавіка 1905 года ў сям’і выхадцаў з Ашмяншчыны Гіляра Борхардта і Марыны з дому Рачкевічаў. Хлопчык з’явіўся на свет у сталічнай клініцы, дзе працаваў лекарам яго бацька Гіляр. Аднак бацькі хутка рассталіся і трынаццацімесячны Караль разам з маці выехаў у Парыж. Там маці працавала ў магазіне мод, малявала мадэлі модных строяў і зарабляла такім чынам на жыццё. Трэба адзначыць, што яна ўсё жыццё не надавала вялікай увагі матэрыяльнаму дастатку, але шмат сваёй энергіі накіроўвала на духоўнае развіццё і ў гэтым духу выхавала сына. Матчын сум па родным краі і тыя абставіны, што Караль у Парыжы ўсё лепш і лепш размаўляў па-французску, пры гэтым губляючы мову Віленшчыны, прыспешваюць у 1911 годзе іх пераезд на Радзіму.
Вялікі ўплыў на фарміраванне светапогляду Караля Борхардта аказваюць сваякі маці Марыны. У Быкоўцы каля Каменнага Логу, маёнтках Розыслаў і Седлішчы на Валожыншчыне, у родных матчыных Журавах на Ашмяншчыне праходзіць яго дзяцінства і маладосць. Сюды потым ён прыязджае на летні адпачынак. Як адзначаў сам Караль, у гэтых фальварках і маёнтках радні ён пасля французскай мовы пачуў упершыню сакавітую беларускую гаворку. Яна стала першым стасункам паразумення з мясцовымі аднагодкамі. Дарэчы, сам пісьменнік валодаў пяццю замежнымі мовамі.
Вучоба Борхардта ў пачатковай школе і гуманітарнай гімназіі імя Адама Міцкевіча ў Вільні працягвалася з перапынкамі на гады вайны з 1912 па 1924 год. Адзін год ён вучыцца на юрыдычным факультэце Віленскага ўніверсітэта імя С.Баторыя, а з 1925 года становіцца студэнтам Марской школы ў Тчэве. Гэтая навучальная ўстанова рыхтавала афіцэраў яшчэ неіснуючага польскага гандлёвага флоту. Пасля атрымання ў маі 1928 года дыплома тчэўскай марской школы ён распачынае працу ў розных тэхнічных установах Вільні, але каб не страціць набытыя веды ў марской справе, накіроўваецца ў польска-брытанскае суднаходства. З 1931 па 1938 год К.Борхардт працуе на розных польскіх пасажырскіх трансатлантычных караблях. У 1936 годзе атрымоўвае дыплом капітана марскога флоту.
У час Другой сусветнай вайны капітан Борхардт перажыў затапленне карабля “Пілсудскі”, у выніку чаго трапіў у шпіталь. Потым было затапленне ля берагоў Нарвегіі карабля “Храбры”. Падчас эвакуацыі і ратавання каманды з апошняга судна ён зноў быў цяжка паранены і трапіў у шпіталь. Пасля выздараўлення Караль Борхардт становіцца арганізатарам, а потым дырэктарам польскай гімназіі і марскога ліцэя ў Ландвуд (Англія). Адказваў за навучанне і выхаванне марскіх афіцэраў, якія былі вельмі патрэбныя для змагання ў час вайны, сам апрацоўваў праграмы навучання, выкладаў навігацыю, матэматыку, астранавігацыю і акеанаграфію.
У 1949 годзе вярнуўся ў Польшчу, калі атрымаў звестку аб слабым здароўі маці. Працягвае педагагічную дзейнасць у розных навучальных установах, якія рыхтуюць кадры для гандлёвага і рыбалавецкага флоту краіны. Працуе ў Гдыньскім дзяржаўным цэнтры марскога выхавання, у Марской школе рыбалоўства і Вышэйшай марской школе. У час летняга адпачынку з 1959 па 1962 год выпраўляецца ў пробныя рэйсы на караблях з гдыньскага порта імя Парыжскай камуны.
Акрамя выкладчыцкай дзейнасці Караль Альгерд Борхардт у лістападзе 1957 года дэбютуе на старонках прэсы з апавяданнем “Най…”. З гэтага часу яго прозу рэгулярна друкуюць часопісы “Мора”, “Марскі тыгоднік”, Зямля Гданьская”, “Голас узбярэжжа”, “Узбярэжжа”. З мэтай папулярызацыі рамантыкі мора бярэ ўдзел у тэлевізійных праграмах “Аповеды марскіх ваўкоў” і “Лятучы галандзец”. У 1960 годзе выходзіць першае выданне зборніка апавяданняў “Значыць капітан”. Кніга да 2010 года 16 разоў перавыдавалася ў Польшчы вялікімі накладамі, а частка апавяданняў з яе была перакладзена на балгарскую, чэшскую, расійскую, славацкую мовы. Потым пабачылі свет іншыя папулярныя творы палюбіўшагася аўтара. Па сённяшні дзень К.А.Борхардт з’ўляецца адным з самых вядомых і паважаных польскіх пісьменнікаў на марскія тэмы. Яго творчасці характэрна лёгкая форма аповеду і тонкі гумар. У сваіх кнігах аўтар па-майстэрску знаёміць з марскімі традыцыямі і звычаямі, узбагачае нашыя веды гістарычнай тэматыкай. Дзякуючы каларытным замалёўкам пісьменніка ў памяці многіх пакаленняў чытачоў захоўваюцца вобразы стваральнікаў польскага гандлёвага флоту. У 1970 годзе Борхардт атрымаў ганаровую адзнаку расійскага “Клуба знакамітых капітанаў”. Ён быў адзіным замежным грамадзянінам, якога так ушанавалі пры жыцці. Адначасова з літаратурнай дзейнасцю займаўся маляваннем і скульптурай, дзе таксама раскрываў свой талент і творчы патэнцыял.
Капітан Караль Альгерд Борхардт адышоў на вечную вахту 20 мая 1986 года ў Гдыні і пахаваны на мясцовых могілках. На агульным з маці надмагільным помніку выбіта лацінскае выслоўе ”NEC MERGITURN”, што ў перакладзе гучыць як “Ніколі не патоне”. Сапраўды, памяць пра легендарную постаць жыве і годным чынам адзначана мемарыяльнымі знакамі. Яго імем названы некалькі школ, ушанавана яно ў назвах вуліц у Гданьску, Слупску, Тчэве і Гдыні. Усталяваны мемарыяльныя шыльды на доме ў Гдыні, дзе ён жыў, факультэце навігацыі ў Гдыньскай вышэйшай марской школе, на Алеі заслужаных людзей мора ў Рэве. Прысвечана памяці знакамітага капітана пастаянная выстава ў музеі абароны ўзбярэжжа, існуе мемарыяльны пакой на парусніку “Дар Памор’я”. У 2011 годзе пабачыла свет польская дакументальная кінастужка “Караль Альгерд Борхардт – капітан уласнай душы”…
На Ашмяншчыне да нядаўняга часу захоўвалася адна памятка пра К.Борхардта – сядзібны дом у Журавах. Як стала вядома з аўтабіяграфічных аповедаў пісьменніка, яго маці Марына Борхардт-Чыж (1881-1977) нарадзілася тут у сям’і Леакадзія Нарвід-Рачкевіча і Амеліі Літавор-Арамовічаўны. Яе радаводы па «мячу» і «кудзелі» выводзіліся са старадаўняй мясцовай шляхты. Журавы ў другой палове ХIХ стагоддзя атрымоўвае ў спадчыну яе бацька, і з таго часу Леакадзій і Амелія Рачкевічы гаспадараць у гэтым невялікім фальварку пры напалеонаўскім тракце. Сярод гасцей гэтых мясцін нельга не адзначыць мастака Фердынанда Рушчыца, які неаднойчы наведваў жураўскую сядзібу.
У гады Першай сусветнай вайны пабудовы фальварка былі знішчаны, таму ў міжваенны час ХХ стагоддзя маці капітана ўсю сваю энергію накіроўвае на адбудову паселішча. Дапамагае ёй у гэтай справе не толькі сын, а і другі яе муж Вітольд Чыж. Айчым К.Борхардта быў вядомым польска-беларускім грамадскім дзеячам Віленскага краю, які з 1927 па 1934 год з’яўляўся віцэ-прэзідэнтам горада Вільні, але размова пра В.Чыжа заслугоўвае асобнага артыкула. Што цікава, алея да сядзібы да нашых дзён захавала назву “Чыжовая дарога”.
Маляўнічы, функцыянальны дом у Журавах быў запраектаваны віленскім тэатральным сцэнарыстам, сябрам айчыма. Гэты двухпавярховы дом не выглядаў знешне вялікім, але ўнутры здаваўся вельмі прасторным. На старым фотаздымку бачна, што сцены і веранда пабудовы пакрыты “коўдрай” з раслін, да ўваходнага мураванага ганка вялі пяць прыступак. Каля сядзібы быў закладзены вялікі сад з розных гатункаў дрэў і раслін. Толькі адных яблынь налічвалася ў ім каля 700 адзінак. Па перыметру двара раскінулася прыгожая прысада з елак. Па звестках, з 1927 года на фальварак Чыжоў прыпадала 10 гектараў зямлі, 70 гектараў было здадзена ў арэнду жыхарам вёскі Журавы. Гэта быў сапраўдны аазіс, куды ў 30-я гады ХХ стагоддзя пераехала маці К.Борхардта і дзе правяла некалькі шчаслівых гадоў свайго жыцця. Пасля вайны ў 1945 годзе ўсю нерухомасць ў Журавах прыйшлося пакінуць, па рэпатрыяцыі Марына Чыж выехала ў Польшчу. Назаўсёды развітаўшыся з роднымі мясцінамі, айчым Вітольд Чыж у дадатак згубіў дакументы на жураўскую сядзібу, і таму ніякай грашовай кампенсацыі пры ўладкаванні на новым месцы яны не змаглі атрымаць.
Цудоўную магчымасць прасачыць гісторыю сядзібы прадставіў былы настаўнік і намеснік дырэктара Жураўскай базавай школы Тамаш Тамашавіч Тамашэвіч. Беражна захоўваецца ў яго “Летапіс Жураўскай школы”, дзе грунтоўна пададзены звесткі пра жыццё ў гэтай мясціне у пасляваенны час. Адлюстраваны ў альбомах статыстычныя дадзеныя па школе, пералічаны склад педагагічных і тэхнічных работнікаў, адзначаны лепшыя навучэнцы і дасягненні школьнага калектыву. Дапаўняюць альбом старыя пажоўклыя фотаздымкі таго перыяду, на якіх зафіксаваны працоўныя будні навучэнцаў і разнастайныя мерапрыемствы ў пазаўрочны час. З цікавасцю адзначыў для сябе, што ў 1966 годзе лепшыя вучні школы мелі магчымасць праляцець самалётам па маршруце Ашмяны – Астравец.
З летапісу школы таксама можна даведацца, што ў сядзібным доме Чыжоў ужо ў 1939 годзе была арганізавана пачатковая школа. Працягвае працаваць яна і ў пасляваенны час. У 1957 годзе было прынята рашэнне аб пераводзе Жураўскай пачатковай школы ў сямігадовую навучальную ўстанову. У сувязі з гэтым у 1959 і 1963 годзе побач з сядзібным домам ўзводзяцца дзве амаль аднатыпныя пабудовы для новых класаў, а ў 1966 годзе пабудаваны яшчэ адзін школьны будынак. Дзесьці ў гэты час закладваецца прышкольны доследны ўчастак, стадыён, вядзецца добраўпарадкаванне тэрыторыі. У пачатку 60-х гадоў мінулага стагоддзя пры новым дырэктары Іване Іванавічу Говару каля сядзібы было пасаджана незвычайнае дрэва з экзатычнай кронай, якое набыў кіраўнік школы ў батанічным садзе сталіцы. І хаця школы ўжо няма, па сённяшні дзень дрэва з’ўляецца для яе выпускнікоў сімвалічным напамінам пра той незабыўны час іх маладосці.
Насычанае і гаманлівае школьнае жыццё працягнулася ў гэтым кутку Ашмянскага краю да пачатку ХХI стагоддзя. У сувязі з невялікай колькасцю вучняў у 2005 годзе было прынята рашэнне аб закрыцці Жураўскай базавай школы і пераводзе вучняў у суседнюю Мураванаашмянкоўскую сярэднюю школу. Далейшы лёс сядзібы быў нясуцяшальны. Спачатку былі разабраны пабудовы каля сядзібнага дома, а зімою 2014 года не стала і дома Чыжоў. Шкада, што знік не толькі помнік драўлянага дойлідства, а, магчыма, і апошні сведка прысутнасці Караля Борхардта на Ашмяншчыне.
Будзем спадзявацца, што імя марскога капітана, выдатнага педагога і пісьменніка Караля Альгерда Борхардта знойдзе сваё належнае месца сярод іншых вядомых людзей краю, а памяць пра яго “ніколі не патоне” пад хвалямі часу.
Уладзімір ПРЫХАЧ.